*Zeka; Öğrenme ve anlama derecesi, çabukluğudur (intikal hızı).
*İnsanlarda Akıl ve zeka vardır.
*Delilerde, Akıl hastalıklıdır.Delilerde, Aklî melekelerde kalıtımsal (genetik) bir bozukluk vardır.
*Çocuklarda; Aklî melekeler büluğ çağına (13- 18 yaş) kadar henüz tam olarak gelişmemiştir.
*Hayvanlarda; Akıl yoktur. Hayvanlarda, ‘şartlı refleks’ denilen öğrenme ve davranış alışkanlığı elde etme kaabiliyeti vardır.
*Medeniyet, Aklın ürünüdür.Tarihte, medeniyetleri hep İnsanlar kurmuştur. Hayvanların kurduğu bir medeniyet yoktur.
*İnsana, Aklı sayesinde ‘Eşref-i mahluk’(mahlukatın, yaratıkların en şereflisi, üstünü) denilmiştir (1).
*Akıl, insanın çok kıymetli bir sermayesidir (2).
*İnsan, aklını kendisi yapmış değildir.Eğer öyle olsaydı,herkes kendini en akıllı yapar ve hiçbir kimse de kendini ‘deli’ yapmazdı !
*Akıl, Allah’ın insana ihsân ettiği (Tıpkı diğer organları gibi) ve onunla insanı sorumlu tuttuğu bir emanetidir.İnsan aklını kullanmazsa veya kötüye kullanırsa sorumluluğunu yerine getirmemiş ve ayrıca da mesul olmuş olur (3,4).
*İnsan, aklını da, diğer organlarını da kendisi yapmamış, öyle ise bütün bunlar onun hakiki malı değil, Allah’ın verdiği emanetlerdir.
*Madem diğer mahlukata karşı, İnsana üstünlük sağlıyan akılı,Allah emanet olarak vermiştir,o halde emanetçi insan, emanete sahip çıkıp onu zayi etmemelidir.Mal sahibi, emanetçiye malını belli şartlarla emanet eder. Emanetçi, mal sahibinin şartları hilafına davranamaz ve davranmamalıdır.
*Allah’ın,insana verdiği bu emanetler, hayvanlar gibi ipini koparıp, istediği yerde otlamak (Hevâsına uyup,her ‘haltı’ yapmak) için verilmemiştir.
* Allah, emanetlerini uygun kullanıp, zayi etmemesi için, insana birtakım şartlar da koşmuştur.Allah, emaneti (akıl) için, insana koştuğu şartları Kitab’ında (Kur’ân’da) bildirmiştir.
BU ŞARTLARIN BAZILARI ŞUNLARDIR
1-Aklınızı atıl bırakmayın, işletin, çalıştırın ! (3,4). 2-Aklınızı, hak yolda, iyi ve faydalı işlerde kullanın ! (5,6). 3-Aklınızı,bâtıl, şer işlerde, yeryüzünde bozgunculuk (fitne) yapmak için kullanmayın !(7,8,). 4-İnsan, çalışmadan, gayret etmeden bir şey beklemesin ! (9).
*Allah Adil-i mutlak’tır. Her çalışana, gayret edene, aklını kullanana, sabredene, kim olursa olsun (Müslüman,kâfir, müşrik, fâsık,vs) karşılığını verir.
*AKIL, ALLAH'IN İNSANA VERDİĞİ BİR EMÂNETTİR. AKLI KULLANMAMAK VEYA GEÇERLİ BİR SEBEP OLMADAN BAŞKASINA TESLİM ETMEK, ALLAH’IN EMÂNETİNİ ZAYİ ETMEK DEMEKTİR.
*AKLIN KULLANILMAYIP, ATIL BIRAKILMASI; KANSERİN, VİRÜSÜN VERDİĞİ ZARARLARDAN DAHA FAZLADIR.
*İNSANIN; AKLI YERİNDE, HAYRA, EMROLUNDUĞU ŞEKİLDE KULLANMAMASI, VEYA KÖTÜYE, ŞERRE KULLANMASI, ALLAH'A HIYANETTİR.
(1): ‘’Gerçekten Biz(Allah), insanı en güzel (en üstün) bir biçimde yarattık’’(Tin-4). (2):Allah, hikmeti (ilmi)dilediğine verir.Kime de hikmet verilirse, muhakkak ona pek çok hayır verilmiş demektir.Bunu akıl sahiplerinden başkası anlamaz’’ (Bakara-269). (3): ‘’….Onlar sağır, dilsiz ve kördürler.Çünkü akıllarını kullanmazlar(çalıştırmazlar)’’(Bakara-171) (4):‘’Şüphesiz,Allah katında yaratıkların en şerlisi (zararlısı) gerçekleri akletmiyen (düşünüp anlamayan) sağırlar ve dilsizlerdir’’(Enfal-22). (5): ’’Siz, insanlara iyilik yapmayı tavsiye edip, kendinizi unutuyormusunuz? Halbuki ilahi kitabı okuyup duruyorsunuz (O’na uymanız gerekmez mi?) hiç aklınızı çalıştırmıyormusunuz?’’(Bakara-44).
(6):‘’Bu (İslâm dini) Rabb’inin dosdoğru yoludur.Gerçekten Biz ayetleri (aklınını kullanıp) düşünen bir toplum için iyice açıklıyoruz’’(En’am-126). (7): ‘’Kendilerine, ‘Yeryüzünde bozgunculuk yapmayın (fitne-fesat çıkarmayın) denildiği zaman’,bizler ancak ıslah edicileriz’(düzeltenleriz) derler.
‘’İyi bilin ki, asıl bozguncular (fitne-fesat çıkaranlar) kendileridir (kafirler,münâfıklar ve fâsıklar).Fakat akletmezler(anlamazlar)’’(Bakara-11,12). (8):‘’ İnkârcılara (müşriklere), ‘Allah’ın indirdiğine (Kur’ân’a) uyun’ dendiği zaman, ‘hayır, biz atalarımızdan gördüğümüze uyarız’ derler. Peki, ya ataları aklını kullanmıyan ve doğru yolda olmayan kimseler ise de mi?’’(Bakara-170). (9): ‘’İnsan için kendi çalıştığından başkası yoktur’’ (çalışmadan bir şey beklemesin) (Necm-39).